Η Μάχη του Σαρανταπόρου, 9 με 10 Οκτωβρίου 1912

 

Την 5η Οκτωβρίου 1912 η Ελλάδα κήρυξε τον πόλεμο κατά της Τουρκίας και η Μάχη του Σαρανταπόρου ήταν η πρώτη σημαντική νίκη του ελληνικού στρατού στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο.

Η Στρατιά Θεσσαλίας, αφού πέρασε την 5η Οκτωβρίου την ελληνοτουρκική μεθόριο, απώθησε αρχικά τα τουρκικά φυλάκια των συνόρων και στη συνέχεια, την 6η Οκτωβρίου, τα εγκαταστημένα στην Ελασσόνα και Δεσκάτη τμήματα του εχθρού. Από την 7η Οκτωβρίου η Στρατιά άρχισε να προελαύνει προς τα βόρεια για να συναντήσει τις κύριες τουρκικές δυνάμεις, υπό το Στρατηγό Ταξίν Πασά, εγκαταστημένες αμυντικά στην οχυρή τοποθεσία Σαρανταπόρου και Λαζαράδων-Βογκόπετρας.

Η αμυντική γραμμή των στενών του Σαρανταπόρου ήταν φυσικώς οχυρή με εξαίρετα πεδία βολής προ αυτής. Επιπλέον είχε γίνει υποδειγματική αμυντική οργάνωση του τουρκικού στρατού απο τους Γερμανούς. Το σχέδιο της Τουρκικής Διοίκησης προέβλεπε σταθερή άμυνα με το σύνολο σχεδόν των δυνάμεών της, με σκοπό την απόφραξη των κατευθύνσεων Ελασσόνα-Σέρβια και Δεσκάτη-Λαζαράδες-Σέρβια και την απαγόρευση της προελάσεως του Ελληνικού Στρατού προς τα βόρεια.

Το στρατηγείο του 8ου σώματος του τουρκικού στρατού βρισκόταν στα Χάνια της Βίγλας, ενώ το στρατηγείο μίας τουρκικής εφεδρικής μεραρχίας (10 τάγματα πεζικού) στο Γλύκοβο (Σαραντάπορο). Για την υπεράσπιση των στενών οι Τούρκοι είχαν διαθέσει 14 τάγματα πεζικού, 12 πυροβόλα, 3 λόχους πολυβόλων και 2 ίλες ιππικού. Ένα ακόμη τάγμα τουρκικού πεζικού βρισκόταν στο Λιβάδι.

Το σχέδιο ενεργείας του Ελληνικού Γενικού Στρατηγείου, υπό τις διαταγές του εγκατεστημένου στο Χάνι Χατζηγώγου τότε Διαδόχου και Αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου, προέβλεπε επίθεση κατά μέτωπο εναντίον των αμυνόμενων τουρκικών δυνάμεων στα Στενά Σαρανταπόρου, με ταυτόχρονη και από τα δύο πλευρά υπερκερωτική ενέργεια προς τα Σέρβια για την κατάληψη της γέφυρας του Αλιάκμονα και την αποκοπή της σύμπτυξης του εχθρού. Η επίθεση αυτή θα συνδυαζόταν και με ευρύτερο κυκλωτικό ελιγμό, από την περιοχή του χωριού Κρανιά, δια μέσου του πόρου Ζάμπουρδας προς την Κοζάνη.

1) Η Ελληνική στρατιά της Θεσσαλίας. Αποτελούνταν από 6 μεραρχίες (1η, 2η, 3η, 4η, 5η και 6η), από 1 ταξιαρχία ιππικού και 2 αποσπάσματα ευζώ­νων. Συνολικά διέθετε 49 τάγματα πεζικού, 6 τάγματα ευζώνων, 60 πολυ­βόλα, 26 πεδινές και 5 ορειβατικές πυροβολαρχίες, 8 ίλες ιππικού, 6 ημιλαρχίες, 7 λόχους μηχανικού, 2 λόχους τηλεγραφητών και 2 λόχους γεφυροποιών. Το σύνολο των ανδρών της ανέρχονταν σε 80.000 καλά εκπαιδευμέ­νους και με άριστο ηθικό. Επικεφαλής της ήταν ο αρχιστράτηγος διάδοχος Κων/νος με επιτελάρχη τον υποστράτηγο Παναγιώτη Δαγκλή και υπαρ­χηγό του επιτελείου του αντισυνταγματάρχη Βίκτωρα Δούσμανη.

2) Η τούρκικη στρατιά αποτελούνταν από το 8ο σώμα στρατού, που περιλάμ­βανε την 22α μεραρχία Κοζάνης, την έφεδρη μεραρχία Ανασελίτσας (Νε­άπολης), και την έφεδρη μεραρχία Δράμας. Συνολικά διέθετε 21 τάγματα πεζικού, 2 ίλες ιππικού, 22 πυροβόλα και 3 λόχους πολυβόλων. Επικεφαλής της ήταν ο γέρος στρατηγός Χασάν Ταξίν πασάς.

Η ευρύτερη αμυντική γραμμή στην οποία οι Τούρκοι είχαν αποφασίσει να αμυνθούν ξεκινούσε ανατολικά από το χωριό Λιβάδι και έφτανε δυτικά ως τους Λαζαράδες. Η κύρια τοποθεσία άμυνας τους ήταν η νότια έξοδος των στενών του Σαρανταπόρου. Στη γραμμή Βίγλας – Γλύκοβου είχαν εγκα­ταστήσει 14 τάγματα πεζικού, 12 πυροβόλα, 2 λόχους πολυβόλων και 2 ίλες ιππικού. Στο χωριό Λιβάδι είχαν τοποθετήσει ένα τάγμα πεζικού και άλλα 4 τάγματα πεζικού με ένα λόχο πολυβόλων τα είχαν τοποθετήσει στην τοπο­θεσία Πάδες – Λαζαράδες, για τη φύλαξη της ημιονικής διάβασης που οδη­γεί στον Αλιάκμονα και του αμαξιτού δρόμου Δεσκάτης – Παλιουριάς -Λαζαράδων – Σερβίων.

Η ελληνική στρατιά αριθμητικά υπερείχε της τουρκικής, που στήριζε την άμυνα της στην οχυρή τοποθεσία. Ακόμα εδώ πρέπει να προσθέσουμε πως οι Τούρκοι δεν υπολόγιζαν και πολύ την μαχητικότητα του ελληνικού στρα­τού, ύστερα από την ήττα του 1897.

Ο Ελληνικός στρατός εξορμώντας από τη θεσσαλική πεδιάδα, την αυγή της 5ης Οκτωβρίου 1912 πέρασε την ελληνοτουρκική μεθόριο και μπήκε στο έδαφος που κατείχε η Τουρκία. Προελαύνοντας με ενθουσιασμό και πίστη για τη νίκη, συνάντησε τον εχθρό στη Μελούνα, όπου ύστερα από ολιγόωρη μάχη κατόρθω­σε να τον τρέψει σε φυγή και να εισέλθει την επομένη θριαμβευτικά στην Ελασ­σόνα. Από κει προχωρώντας πάντα εμπρός έφτασε, ύστερα από μερικές μικροσυμπλοκές με εχθρικά τμήματα που φύλαγαν τις διαβάσεις του Ολύμπου και των Καμβουνίων, στα περίφημα στενά του Σαρανταπόρου, θέση από τη φύση οχυρά, που όπως είπαμε κατείχε ο κύριος όγκος της τουρκικής στρατιάς.

Το Σαραντάπορο απ” όπου περνούσε ο δημόσιος δρόμος Ελασσόνας – Σερβίων, είχαν οργανώσει αμυντικά Γερμανοί αξιωματικοί, οργανωτές του τούρκικου στρατού και θεωρούνταν απόρθητο. Μάλιστα ο Γερμανός στρα­τηγός Φον Ντερ Γκόλτς (Von der Goltz) είχε δηλώσει κατηγορηματικά πως «τα στενά του Σαρανταπόρου θα ήταν ο τάφος του ελληνικού στρατού», αν επιχειρούσε να τα παραβιάσει.

Το Ελληνικό στρατηγείο βλέποντας τις δυσκολίες που παρουσίαζε η κα­τά μέτωπο επίθεση για την παραβίαση των στενών και τις μεγάλες θυσίες που απαιτούσε, σχεδίασε όπως, σύγχρονα με την κατά μέτωπο επίθεση, γί­νει και υπερκέραση των εχθρικών θέσεων και από τα δύο πλευρά του.

Τη μετωπική επίθεση διατάχτηκαν να κάνουν η 1η, 2η και 3η μεραρχίες, την δε υπερκέραση του μεν αριστερού (ανατολικού) πλευρού το απόσπα­σμα του συνταγματάρχη Κων/ντίνου Κωνσταντινόπουλου (2ο και 6ο τάγμα­τα ευζώνων) του δε δεξιού (δυτικού) η 4η μεραρχία.

Ειδικότερα: η 1η μεραρχία διατάχτηκε να καταδιώξει τον εχθρό στην κατεύθυνση Νεοχωρίου – Λαβανίτσας (Λάβας) – Σερβίων, η 2η κατά μήκος των στενών, ενώ η 3η θα βάδιζε πίσω από τη 2η στον αμαξιτό δρόμο του Σαρανταπόρου. Η 4η μεραρχία είχε διαταχτεί να προχωρήσει προς το Λιβαδερό και Μεταξά και από κει να κατεβεί στα στενά της Πόρτας και την κοιλάδα του Αλιάκμονα.

Δυτικά της 4ης μεραρχίας διατάχτηκε η 5η να επιχειρήσει άλλη ευρύτερη κυκλωτική κίνηση. Να περάσει τα Καμβούνια και τον Αλιάκμονα και δια της κοιλάδας του ποταμού να προχωρήσει και να καταλάβει τη γέφυρα των Σερβίων, κυκλώνοντας έτσι τον εχθρό και αποκόπτοντας το δρόμο υποχώ­ρησης των στρατευμάτων του.

Με την 5η μεραρχία διατάχτηκαν να συμπράξουν και η ταξιαρχία ιππι­κού, που διοικούσε ο Αλέξανδρος Σούτσος, καθώς και το ανεξάρτητο από­σπασμα του συνταγματάρχη Στέφανου Γεννάδη, που κινήθηκαν από την πλευρά της Δεσκάτης προς την Ελάτη.

Η τακτική μάχη άρχισε τις πρώτες απογευματινές ώρες της 9ης Οκτωβρί­ου με κατά μέτωπο επίθεση των 3 πρώτων μεραρχιών, που είχαν μεγάλες απώλειες γιατί δεν είχαν την κάλυψη του πυροβολικού, το οποίο, λόγω των εδαφικών ανωμαλιών, δυσκολεύονταν να προχωρήσει. Μόλις στις 2 η ώρα το απόγευμα το ελληνικό πυροβολικό κατέλαβε κατάλληλες θέσεις από τις οποίες άρχισε να υποστηρίζει την προέλαση του πεζικού, που συνέχισε να προχωρεί κάτω από τα αδιάκοπα πυρά του εχθρού, φτάνοντας ως που νύ­χτωσε σε απόσταση 500-700 μέτρων από τις τούρκικες θέσεις.

Στο μεταξύ η 5η μεραρχία, η οποία σύμφωνα με το σχέδιο των επιχειρήσεων είχε κινηθεί το πρωί της 8ης Οκτωβρίου από το Κεφαλόβρυσο, όταν έφτασε στο Λουτρό πληροφορήθηκε πως εχθρικά στρατεύματα (4 τάγματα πεζικού με λό­χο πολυβόλων) συνολικής δύναμης 5.000 περίπου ανδρών κατείχαν τη γραμμή Πάδες (Βογγόπετρα) – Λαζαράδες και έφραζαν τη διάβαση για τον Αλιάκμο­να.

Για την απώθηση των τουρκικών αυτών στρατευμάτων διεξήχθηκε η ονο­μαστή μάχη των Λαζαράδων, το όνομα της οποίας μαζί με του Σαρανταπόρου αναγράφονται στην πρόσοψη του μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη, στην πλα­τεία των παλαιών ανακτόρων (σημ. Βουλή των Ελλήνων), ανάμεσα στα ονόμα­τα των άλλων μεγάλων θριάμβων του στρατού μας στους πολέμους.

Η μάχη των Λαζαράδων άρχισε το μεσημέρι της 9ης Οκτωβρίου και υπήρξε σφοδρή. Ο εχθρός κατείχε και εδώ οχυρές θέσεις και πρόβαλε σθε­ναρή αντίσταση.

Ο στρατός μας (16ο, 22ο και 23ο συντάγματα) πολεμώντας με ασυγκράτη­τη ορμή και απαράμιλλη γενναιότητα κατόρθωσε τις μεταμεσημβρινές ώρες να απωθήσει τα εχθρικά στρατεύματα, που κατείχαν την αριστερή πλευρά, στη θέση «Πάδες» και να την καταλάβει ενώ τα άλλα που κατείχαν τη δεξιά υπεράσπιζαν τις θέσεις τους με πείσμα και επέμειναν να τις διατηρήσουν.

Τη διεξαγωγή της μάχης αντιλήφθηκε από τις βροντές των πυροβόλων το ανεξάρτητο απόσπασμα ευζώνων του συνταγματάρχη Γεννάδη, το οποίο υστέρα από τη νικηφόρα μάχη στη Δεσκάτη, είχε περάσει το βουνό της Βουνάσιας και είχε φτάσει στην Ελάτη, απέναντι από το μοναστήρι της Ζάβορδας και κατευθύνονταν στον Αλιάκμονα για να τον γεφυρώσει. Με δική του πρωτοβουλία έσπευσε και έλαβε μέρος στη μάχη, αφήνοντας δύο λό­χους του να εργαστούν για την ζεύξη του ποταμού στον πόρο Λογγά.

Ο εχθρός, ύστερα από τη δυναμική αυτή παρέμβαση των ευζώνων, δεν μπόρεσε να κρατηθεί και το απόγευμα, γύρω στις 6 η ώρα, υποχώρησε στο δρόμο Δεσκάτης – Σερβίων. Στη διάρκεια δε της νύχτας που ακολούθησε υποχώρησε για τη «Μαύρη Ράχη».

Την ίδια νύχτα (9-10 Οκτωβρίου) το τούρκικο Στρατηγείο, που είχε πλη­ροφορηθεί τόσο την έκβαση της μάχης των Λαζαράδων, όσο και την υπερ­κέραση του δυτικού του πλευρού από την 4η μεραρχία, τμήματα της οποίας είχαν αφιχθεί στα υψώματα του Πολυρράχου, από όπου απειλούσαν τα στε­νά στις Πόρτες, για ν” αποφύγει την κύκλωση, διέταξε την υποχώρηση όλης της στρατιάς από το Σαραντάπορο.

Η υποχώρηση έγινε στη διάρκεια της νύχτας, στο σκοτάδι και την πυκνή ομίχλη, που είχε σκεπάσει τα πάντα, ύστερα από συνεχή ραγδαία βροχή, χωρίς να γίνει αντιληπτή.

Οι Τούρκοι υποχωρώντας πανικόβλητοι για τα Σέρβια εγκατέλειψαν στο πεδίο της μάχης ολόκληρο το πυροβολικό (22 πυροβόλα) και άφθονο άλλο πολεμικό υλικό.