Η εξέγερση της Βαρσοβίας ήταν ένοπλη σύγκρουση ανάμεσα στους αντάρτες της πολωνικής αντίστασης – κυρίως της οργάνωσης Armia Krajowa ή AK (ελλ: Εγχώριος Στρατός ή Στρατός της Πατρίδας) – και τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η εξέγερση άρχισε την 1η Αυγούστου 1944, ως τμήμα γενικευμένων πολεμικών επιχειρήσεων της πολωνικής αντίστασης στα εδάφη του προπολεμικού πολωνικού κράτους, παράλληλα με τη σοβιετική προέλαση εναντίον των γερμανοκρατούμενων εδαφών.
Το αρχικό σχέδιο προέβλεπε συγκρούσεις διάρκειας λίγων μόνο μερών ως την άφιξη των σοβιετικών δυνάμεων που προσέγγιζαν την πόλη. Παρόλα αυτά, η σοβιετική προέλαση σταμάτησε εκείνο το διάστημα, ενώ η πολωνική αντίσταση συνεχίστηκε για 63 ολόκληρες μέρες ως την τελική παράδοση στους Γερμανούς στις 2 Οκτωβρίου. Μετά την καταστολή της εξέγερσης ακολούθησε η οργανωμένη λεηλασία και καταστροφή της πόλης από τις γερμανικές δυνάμεις.
Η εξέγερση της Βαρσοβίας θεωρείται ως η μεγαλύτερη επιχείρηση που διεξήγαγε αντιστασιακή οργάνωση κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η απόφαση για την εξέγερση
Η απόφαση για την εξέγερση στη Βαρσοβία είχε παρθεί από την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση που ήταν εγκατεστημένη στο Λονδίνο, ενώ ο καθορισμός της ημερομηνίας διεξαγωγής της ανήκε στη δικαιοδοσία της ηγεσίας της Armia Krajowa. Οι επικεφαλής της οργάνωσης οριστικοποίησαν την απόφασή τους μεταξύ της 21ης με 25η Ιουλίου του 1944, ενώ η τελική εντολή για την κινητοποίηση των ανταρτών δόθηκε το απόγευμα της 31ης Ιουλίου, γεγονός που επηρέασε αρνητικά τις τελικές προετοιμασίες, καθώς συνέπεσε χρονικά με το ωράριο απαγόρευσης κυκλοφορίας που είχε επιβληθεί από τις δυνάμεις Κατοχής.
Ως εκ τούτου, οι περισσότεροι από τους αξιωματικούς της ΑΚ ενημερώθηκαν το πρωί της 1ης Αυγούστου, με αποτέλεσμα να έχουν στη διάθεσή τους μόλις 6 με 8 ώρες για να συγκροτήσουν τα τμήματά τους, ώστε αυτά να είναι ετοιμοπόλεμα μέχρι τις 5 μ.μ. που είχε οριστεί ως η ώρα έναρξης της εξέγερσης.
Καταλυτικό ρόλο στην απόφαση των ηγετών της οργάνωσης διαδραμάτισε η λανθασμένη πεποίθηση πως ένεκα της σοβιετικής επίθεσης, η γερμανική οπισθοχώρηση αναμενόταν από στιγμή σε στιγμή.
Η εξέγερση ξέσπασε δύο μέρες μετά την προσέγγιση των ανατολικών συνοικιών της Βαρσοβίας από την εμπροσθοφυλακή των σοβιετικών δυνάμεων και ενώ το ραδιόφωνο της Μόσχας καλούσε από μέρες τους κατοίκους της πόλης να πάρουν τα όπλα ώστε να διώξουν τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής.
Οι κύριοι στόχοι των ανταρτών ήταν να τρέψουν τις γερμανικές δυνάμεις σε φυγή και να απελευθερώσουν τη Βαρσοβία πριν από την άφιξη του σοβιετικού στρατού, ώστε να αποφευχθεί το μεταπολεμικό πέρασμα της Πολωνίας υπό άμεση σοβιετική επιρροή. Για αυτόν τον λόγο, κατά το προπαρασκευαστικό στάδιο της εξέγερσης δεν υπήρξε ενημέρωση της σοβιετικής πλευράς, ούτε και συνεννόηση μαζί της.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς της ηγεσίας των εξεγερμένων, η διάρκεια της επιχείρησης απελευθέρωσης της Βαρσοβίας δεν θα κρατούσε περισσότερες από έξι μέρες.
Οι πρώτες συγκρούσεις και η γερμανική αντίδραση
Οι συγκρούσεις ξεκίνησαν την 1η Αυγούστου με τις πρώτες ανταλλαγές πυροβολισμών να ξεσπούν πρόωρα στη συνοικία Ζόλιμπορζ και να επεκτείνονται γρήγορα στο κέντρο της πόλης, το Μοκότοφ και το Τσζερνιακόφ. Αρχικά οι Πολωνοί αιφνιδίασαν τη γερμανική φρουρά και κατέλαβαν διάφορες θέσεις και συνοικίες της πόλης, αλλά απέτυχαν να εξασφαλίσουν στρατηγικά σημεία όπως τα αεροδρόμια Οκότσιε και Μπιελάνυ, ο κεντρικός σιδηροδρομικός σταθμός, οι γέφυρες του Βιστούλα, καθώς και η συνοικία Πράγκα στην ανατολική όχθη του ποταμού, όπου η εξέγερση κατέρρευσε την επόμενη μέρα.
Παράλληλα, στις 2 Αυγούστου η σοβιετική προέλαση σταμάτησε στα προάστια εξαιτίας γερμανικής αντεπίθεσης, ενώ εντός της Βαρσοβίας είχαν ξεσπάσει φονικές μάχες,, όπως στη συνοικία Βόλα, όπου οι Γερμανοί στρατιώτες – εκτελώντας τις διαταγές που έλαβαν από τον Χίτλερ ή τον Χίμλερ περί αδιάκριτης εκτέλεσης ανταρτών και πολιτών και ισοπέδωσης της πόλης – είχαν προχωρήσει από την πρώτη μέρα της εξέγερσης σε εκτελέσεις αμάχων. Η συγκεκριμένη τακτική εφαρμόστηκε σε ολόκληρη τη Βαρσοβία και οδήγησε ήδη από τις πρώτες τρεις μέρες των συγκρούσεων σε μαζικές εκτελέσεις εκατοντάδων αμάχων και αιχμάλωτων ανταρτών.
Επιπλέον, μετά την επιθετική πρωτοβουλία των πρώτων μερών, οι αντάρτες πέρασαν από τις 4 Αυγούστου σε στάση ενεργητικής άμυνας, ένεκα της έλλειψης πυρομαχικών. Το ίδιο βράδυ πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες ρίψεις πολεμοφοδίων από τη βρετανική αεροπορία, ενώ από την άλλη πλευρά κατέφθασαν το ίδιο διάστημα στη Βαρσοβία οι πρώτες γερμανικές ενισχύσεις που περιλάμβαναν, μεταξύ άλλων, το κακόφημο τμήμα μάχης Ντιρλεβάνγκερ δύναμης 900 ανδρών (στην πορεία των συγκρούσεων ενισχύθηκε κατά κύριο λόγο με εγκληματίες του ποινικού δικαίου και Σοβιετικούς μουσουλμάνους του συντάγματος Ostmuselmanisches SS) και 1.700 Σοβιετικούς δοσίλογους της ταξιαρχίας RONA των Waffen-SS του Μπρόνισλαβ Καμίνσκι υπό τον Γιούρι Φρολόφ. Οι τελευταίοι ήταν εξαιρετικά απείθαρχοι και θεωρούνταν χαμηλής μαχητικής αξίας.
Ενισχυμένοι πλέον, οι Γερμανοί πραγματοποίησαν σφοδρές επιθέσεις κατά τις 5 Αυγούστου, κυρίως στο μέτωπο της Βόλα όπου υποχρέωσαν τους αντάρτες σε οπισθοχώρηση προς το κέντρο της πόλης. Ταυτόχρονα με τις μάχες αλλά και μετά την εκκαθάριση της συνοικίας, οι γερμανικές δυνάμεις (κυρίως τα τμήματα των Ντιρλεβάνγκερ και Καμίνσκι) πραγματοποίησαν γενική σφαγή του πληθυσμού, η οποία συνοδεύτηκε με μαζικούς βιασμούς και βασανισμούς. Ο αριθμός των θυμάτων υπολογίζεται σε περίπου 35.000 άτομα, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας.
Σκληρές μάχες σώμα με σώμα πραγματοποιήθηκαν και στην περιοχή των νεκροταφείων, όπου το κύριο βάρος της αναχαίτισης της γερμανικής επίθεσης ανέλαβε το επίλεκτο τάγμα Parasol, ενώ η πρώτη εβδομάδα των συγκρούσεων στη Βαρσοβία ολοκληρώθηκε δίχως κάποια από τις αντιμαχόμενες πλευρές να έχει αποκτήσει ξεκάθαρο πλεονέκτημα.
